Zabytki
Bazylika pw. Zwiastowania NMP - Klasztor OO.Bernardynów
Bazylika pw. Zwiastowania NMP - Klasztor OO.Bernardynów - Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia
Jest to kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Panny Marii podniesiony do godności bazyliki mniejszej, budynek klasztorny i system obwarowań z basztami i bramami. Kościół i klasztor zaczęto wznosić po sprowadzeniu do Leżajska bernardynów w roku 1608.
Obecna świątynia pochodzi z lat 1618 - 28 i jest fundacją Łukasza Opalińskiego późniejszego marszałka wielkiego koronnego, starosty leżajskiego i jego żony Anny z Pileckich. Kościół konsekrowano roku 1630. Bazylika jest trójnawowa z wydłużonym i półkoliście zamkniętym prezbiterium. W przedłużeniu nawy południowej znajduje się kaplica Matki Boskiej Leżajskiej z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem uważanym za cudowny. Od zachodu znajduje się barokowy chór muzyczny. Na górze znajdują się organy zaliczane do najcenniejszych tego typu zabytków w Polsce. Tworzą je trzy niezależne instrumenty które składają się z sekcji głównej z dwoma sekcjami bocznymi oraz trzech wyodrębnionych pozytywów i trzech wieżyczek. Budowa trwała od końca XVII wieku do połowy XVIII wieku.
Połączony z prezbiterium jest barokowy gmach klasztorny, murowany, piętrowy czteroskrzydłowy z wirydarzem pośrodku i czterema pawilonami w narożach. Klasztor został zbudowany w 1637 roku i otoczony murami obronnymi, wysokimi na około 10 m., zbudowanymi na planie nieregularnego wieloboku z bastejami, kurtynami, trzema basztami i tyloma bramami. Kurtynowe mury systemu pilastego mają ganki dla straży i otwory strzelnicze, połączone są z bastejami i potężnymi basztami zachodnimi.
W kwietniu 2005 r. zespół klasztorny otrzymał dwa wielkie wyróżnienia: prestiżowy wpis na Listę Pomników Historii oraz tytuł Laureata Podkarpacia w konkursie "Zabytek Zadbany A.D. 2005". Rozporządzenie uznające zespół klasztorny za pomnik historii, podpisane przez Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego i Prezesa Rady Ministrów Marka Belkę jest paszportem do podjęcia starań o wpisanie zespołu klasztornego w Leżajsku na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów mieszczące się w zespole klasztornym czynne jest:
- codziennie w dni powszednie w godzinach: 9.00 – 12.00 oraz 13.30 – 17. 00.
- wniedziele i dni świąteczne – po uprzednim uzgodnieniu z dyrektorem muzeum o. Efremem Obruśnikiem pod numerem: tel. 017 – 242 00 06 w. 119 lub b. Walterem – tel. 017 – 242 00 06 w. 127.
Historia Dworu Starościńskiego, nazywanego przez historyków i mieszkańców zamkiem, jest związana z lokacją Leżajska na nowym miejscu, której w 1524 roku dokonał Zygmunt I Stary. Król poparł ją wieloma przywilejami, a także znaczną dotacją.
W tym czasie starosta Krzysztof Szydłowiecki podjął w Leżajsku wiele inwestycji. Największą z nich była właśnie budowa wielkiej siedziby starosty z obwarowaniem drewniano-ziemnym, na specjalnym solidnym zrębie, z wielką izbą o trzech oknach ze szkła oprawnego w ołów i wielką sienią o 13 oknach. Ten pierwszy Dwór Starościński został zniszczony w 1657 roku przez wojska Jerzego II Rakoczego. Obecny wznie¬siono w latach 1760—70 dla ówczesnego starosty leżajskiego Józefa Potockiego. Przez około 150 lat do początku XX wieku był jedną z siedzib Ordynacji Łańcuckiej Potockich.
Od drugiej ćwierci XX wieku do 1975 roku mieściło się w nim gimnazjum miejskie, potem liceum ogólnokształcące im. Bolesława Chrobrego, wreszcie szkoła podstawowa nr 4. Po jej zlikwidowaniu przez wiele lat budynki niszczały i popadały w ruinę. Z dniem 1 stycznia 2008 roku, po generalnym remoncie, zostały oddane na potrzeby Muzeum Ziemi Leżajskiej.
Cały dwór, przykryty czterospadowym dachem, składa się z parterowego budynku głównego oraz czterech również parterowych oficyn. Pod budynkiem głównym znajdują się piwnice pochodzące z lat 30. XVI wieku, z czasów pierwszego zamku. Podobne piwnice, z późniejszego okresu, ma jedna z oficyn (mieści się w niej administracja muzeum).
Zespół zabytkowej zabudowy w śródmieściu
Po 1772 r. Leżajsk włączony został do zaboru austriackiego i monarchicznych dóbr habsburskich.
W latach czterdziestych XVIII w. rozpoczęło się na większą skalę wznoszenie w mieście budynków murowanych. Zabudowa murowana wkroczyła przede wszystkim na teren rynku. Zapewne przyczyniły się do tego austriackie przepisy przeciwpożarowe, jakie obowiązywały w miastach. Jak już wspomniano powyżej w końcu XVIII i 1 połowie XIX w. murowana zabudowa na szerszą skalę wkroczyła do Leżajska. Na rynku ratusz stał jeszcze pośrodku placu. Budynek ten spłonął w czasie pożaru miasta w 1834 r. Na jego miejscu wzniesiono ceglaną budowlę, która jednak już w 1867 r. groziła zawaleniem. Obecny gmach wzniósł w latach 1869-70 budowniczy Karol Kubik (na miejscu parterowego domu z XVIII wieku), nadzór nad budową sprawował sekretarz miejski M. Wodżiński. Na zapleczu ratusza wybudowano magazyn, stajnię, wozownię i strażnicę pożarniczą. Pierwotnie w ryzalicie od płd. były dodatkowe drzwi, ponadto otwory parteru posiadały okiennice. Zegary w 1905roku wykonał - Michał Mięsowicz z Krosna. Obiekt był kilkakrotnie remontowany: w 1906 (odbudowano dach po pożarze), 1941 (zmieniono dach: zob - daty na chorągiewkach) i w okresie powojennym (m. in. 1968, 1994).
W zabudowie rynku wyróżniają się, zachowane do dziś kamienice nr 31 i 32, wzniesione w XVIII w, które zapewne po 1772 r. nadbudowano o piętro i zaadaptowano na austriacki sąd i więzienie. W XIX w. były one w posiadaniu Potockich z Łańcuta. Budynek nr 32 został w latach 1863-64 gruntownie wyremontowany. Wzniesiono go na planie zbliżonym do kwadratu z oficyną od podwórza, o układzie wnętrz dwutraktowym z przelotową sienią na osi środkowej. W budynku zachowały się sklepienia żaglaste, a w sieni kolebkowe z lunetami. Frontowa elewacja, pięcioosiowa podzielona została pseudopilastrami w wielkim porządku, główne wejście zwieńczono trójkątnym profilowanym przyczółkiem. Między kondygnacjami zastosowano prostokątne płyciny o wyciętych narożnikach.
W większości jednak kamienice leżajskiego rynku w 1 połowie XIX w. były to budynki parterowe (piętra nadbudowywano z reguły dopiero po pożarze w 1906r.), usytuowane już kalenicą równolegle do rynku, o dwu- lub trzytraktowym układzie wnętrz parteru. W osi środkowej posiadały najczęściej wąską, sklepioną kolebkowo sień przelotową. Po obu stronach sieni rozplanowane były pomieszczenia sklepowe i magazynowe.
W architekturze Leżajska omawianego okresu wyróżnia się wzniesiony po 1819 r. tzw. Pałac Miera. Hrabia Wojciech Mier, poeta i tłumacz poezji francuskiej i włoskiej, zwolennik klasycyzmu, targowiczanin był od 1819 r. właścicielem dóbr leżajskich. Od 1831r. pałac znalazł się on w posiadaniu Potockich z Łańcuta, zaś od 1918 r. stał się siedzibą ss. Służebniczek Najświętszej Marii Panny. Klasycystyczny pałac ustawiony jest na osi dawnego dworu starościńskiego, przy obecnej ulicy Furgalskiego 4.
Budynek pałacu o zwartej, dwukondygnacyjnej bryle, nakrytej czterospadowym dachem wzniesiono na planie prostokąta jako dwutraktowy. Elewacje o wyważonych proporcjach ozdobiono dekoracją w stylu klasycyzmu. Środek pięcioosiowej elewacji frontowej zaakcentowano oprofilowanym szczytem. Narożniki fasady i ryzalitu ozdobiono poziomym boniowaniem. Pomiędzy oknami parteru i piętra zastosowano po dwie płyciny: dolne półkoliste, górne - prostokątne. W ryzalicie, ponad wejściem ujętym dwoma oknami, umieszczono podwójną półkolistą płycinę wypełnioną koroną hrabiowską i promienistymi podziałami. Między oknami na piętrze jako element dekoracyjny zastosowano kampanulle ze wstążką. Nie jest znany projektant pałacu, lecz był to niewątpliwie sprawny architekt obeznany z formami stylu klasycystycznego.
Kościół Parafialny p.w. Trójcy Świętej i Wszystkich Świętych
Kościół parafialny pod wezwaniem Trójcy Świętej i Wszystkich Świętych, konsekrowany w 1619 roku wzniesiono w 1616 r. Otoczona murem obronnym z otworami strzelniczymi świątynia jest jednonawowa. Prezbiterium i nawa główna tworzą jedną zwartą bryłę. Po obu stronach korpusu bryłę kościoła na granicy z prezbiterium ożywiają dwie niższe od nawy kaplice, tworzące tzw. pseudotransept. Ołtarz główny, ozdobiony bogatą snycerką i rzeźbami pochodzi z okresu wczesnego baroku a dwa ołtarze boczne są barokowe.
Blisko kościoła stoi murowana plebania zbudowana w 1614 roku, przebudowana około 1820 r. z dodaniem piętra, następnie rozbudowana w 1925 r. w kierunku północnym.
Dawna Cerkiew Parafialna grecko-katolicka p.w. Zaśnięcia N.P. Marii.
Kościół filialny pod wezwaniem Pana Jezusa Miłosiernego to dawna cerkiew pod wezwaniem Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny zbudowana w latach 1828 - 32. Po spaleniu w 1874 roku została odbudowana w 1875 r., a następnie gruntownie restaurowana w 1900r., kiedy to otrzymała obecny wygląd i nowy wystrój wnętrza.
Obecny kościół to nieduża jednonawowa budowla z węższym prezbiterium, utrzymana w typie klektycznym. Fasada z pozornym ryzalitem środkowym, zakończona murem attykowym z trzema szczytami. W środkowym znajduje się wnęka z ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Cmentarz żydowski z XVIII w. ul. Górna
Cmentarz żydowski (kirkut) położony jest na południowy wschód od Rynku, na wzniesieniu porośniętym drzewami, z bramą od ulicy Studziennej.
Za bramą po prawej stronie zwraca uwagę ohel, budowla w formie małego domku, spełniająca rolę kapliczki lub grobowca. W ohelu jest grób sławnego cadyka Elimelecha Weisbluma, zwanego też Majlech z Leżajska i ocalała maceba z grobu jego syna. Dalej widać ustawione w kilku rzędach kamienne stelle nagrobkowe zwane macebami.
Dawny "Narodnyj Dom" - Jarosławska 1
"Narodnyj Dom" wzniesiono w 1913 roku. Mieścił siedzibę ukraińskiego stowarzyszenia "Proświta". Budynek piętrowy zbudowany na rzucie litery "L",z zaokrąglonym narożnikiem, ozdobiony ładną eklektyczną elewacją z neoromańskimi oknami.
W elewacji południowej wyróżnia się ryzalit z podwójnym szczytem z dwoma wieżyczkami. Aktualnie jest siedzibą Miejskiej Biblioteki Publicznej.
Dworek Podstarościch, ul. Słowackiego 2
Drewniany, zrębowy, węgłowany na jaskółczy ogon, nieoszalowany, parterowy z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczony, założony na planie zbliżonym do kwadratu, trójtraktowy z obszerną, przelotową sienią na osi środkowej. Dach wysoki, czterospadowy, z lukarnami i powiekami, pokryty blachą (okapy wydatne oszalowane). Elewacja frontowa płd. oraz płn. trójosiowe: w środku zrębów słupowo-ramowe, przeszklone ganki (z trójkątnymi szczytami oszalowanymi "w jodełkę") z wejściami od frontu. Przy węgłach otwory okienne.
Elewacje wsch. i zach. czteroosiowe z otworami okiennymi. Dookoła murowany cokół oblicowany płytkami ceramicznymi. Otwory okienne z ozdobnymi okiennicami. Wewnątrz w jednej z izb piec z kafli malowanych w postacie ludzkie i zwierzęta (wykonany w końcu XIX wieku przez Wojciecha Krystyniackiego, garncarza leżajskiego). Stan zachowania dobry. Wzmiankowany w 1759 roku w "Inwentarzu Starostwa Leżajskiego" jako tzw. Dworek Siestrzewitowski lub Zwoleński. Przebudowany na pocz. XX wieku. Remontowany w 1950 roku (zmiana pokrycia- dachu) oraz w 1990.
